Sunny Bergman: ‘Mijn opa was een nazi’

5 juni 2023

Als schrijver en documentairemaker Sunny Bergman (50) onderzoek doet naar haar ‘foute’ opa, komt ze tot verrassende inzichten. Ze ontdekt dat het verdriet van haar vader en oma meer invloed op haar eigen leven heeft dan ze dacht. “Trauma’s worden van generatie op generatie doorgegeven.”

“Ik denk wel dat het zwaar kan worden voor sommige mensen”, zegt Sunny Bergman over de openstelling van de strafdossiers uit de Tweede Wereldoorlog. “In 2025 ligt gevoelige informatie over honderdduizenden mensen die sympathiseerden met de vijand, op straat. De verdachten zelf zullen dan hoogstwaarschijnlijk overleden zijn, maar de generaties na hen niet. Zij worden dan alsnog geconfronteerd met de mogelijke daden van hun familie, en de reactie van de buitenwereld hierop. Nederland wil die nare geschiedenis liever niet in de ogen kijken, maar ons land heeft van heel Europa de meeste joden uitgeleverd. Ik denk dat het goed is dat we nadenken over de rol van daders en meelopers. Pas als je begrip krijgt voor de mens achter de slechterik, kun je voorkomen dat de geschiedenis zich herhaalt. Misschien kan het oude wonden openhalen die beter gesloten hadden kunnen blijven, maar het kan ook helend werken. Bijvoorbeeld doordat je beter begrijpt hoe bepaalde taboes en trauma’s binnen de familie zijn ontstaan of waarom je grootouders schichtig of gesloten waren. Zelf heb ik achteraf spijt dat ik niet eerder ben begonnen aan het onderzoek naar mijn voorouders. Daarom wil ik iedereen meegeven: praat met je ouders en grootouders, nu het nog kan.”

Als bevlogen activiste heeft Sunny Bergman diverse documentaires en boeken op haar naam staan die flink stof deden opwaaien, zoals Beperkt houdbaar over het veranderde schoonheidsideaal, Wit is ook een kleur over racisme en Sletvrees over de vrouwelijke seksualiteit. De thema’s die ze kiest zijn altijd universeel, maar ze maakt ze persoonlijk door haar eigen rol hierin te onderzoeken. Toch was tot nu toe geen enkel onderwerp zo persoonlijk als haar nieuwste boek Mijn nazi-opa.

Dezelfde genen

De moeder van Sunny stamt af van Engelse adel, haar vader groeide op in een Twentse arbeidersfamilie. De twee gingen scheiden toen Sunny vier was. Zij bleef daarna bij haar moeder wonen, op een woonboot in een soort hippiegemeenschap. Af en toe ging ze samen met haar broertje een weekend naar haar vader in Amsterdam, waar ze ‘alles deed wat thuis niet mocht’, zoals televisiekijken en snoep eten. Waarom ze de vader van haar vader niet kende, is nooit een geheim geweest.
“Al zo lang ik me kan herinneren, wist ik dat mijn opa een heel slechte man was”, vertelt Sunny. “Mijn oma Diny was in de oorlog vanuit Twente naar Duitsland gegaan, om daar als dienstmeisje te werken bij een burgemeester. Die man, Heinrich Stender, heeft haar verkracht en toen ze zwanger was, met een afkoopsom terug naar Nederland gestuurd. Inmiddels weet ik dat hij al sinds 1931 lid was van de NSDAP en dus een overtuigd aanhanger van het nazisme was. Als burgemeester heeft hij actief bijgedragen aan de jodenvervolging. Natuurlijk was dit beleid in opdracht van Hitler, maar uit het onderzoek dat ik heb gedaan, blijkt nergens dat hij er moeite mee had het uit te voeren. Heinrich overleed in 1959 en op zijn grafsteen stond dat hij burgemeester in ruste was – hij heeft er dus nooit afstand van gedaan. Het is bizar om te beseffen dat je uit zo iemand bent voortgekomen: een kwart van mijn genen komt van hem.”
Schaamte over haar afkomst heeft Sunny nooit gehad. “Ik zie mijn oma en vader als slachtoffers, niet als medeschuldigen. Mijn vader is vroeger weleens uitgescholden voor rotmof en snapte dan ook niet goed waarom. Hij had een hekel aan zijn vader en nam het hem kwalijk dat hij in armoede is opgegroeid.” Naar zijn moeder toe was hij zachter – ondanks het feit dat zij hem als tweejarige achterliet bij haar ouders, om een nieuw gezin te stichten. Misschien kon ze ook niet anders, concludeerde Sunny tijdens haar onderzoek. “Ongehuwd zwanger raken was in die tijd een schande, en dan ook nog van een Duitser. Misschien dacht ze dat ze al lang blij moest zijn dat ze een man vond die met haar wilde trouwen. Het contact tussen mijn vader en zijn moeder is later weer hersteld, als kind kwamen wij ook bij mijn oma over de vloer. Ze was lief: zo’n oma die soep kookte en ons priklimonade gaf. Inmiddels is ze overleden. Ik vind het jammer dat ik de kans heb laten liggen om met haar over vroeger te praten, want er blijven zo veel vragen over. We zullen bijvoorbeeld nooit honderd procent weten of ze écht verkracht is. En wat is er gebeurd met het geld dat ze van Heinrich kreeg? Volgens het officiële verhaal heeft ze er meubels van gekocht, maar dat is best gek, voor iemand die zo arm was. Misschien heeft ze het aan haar ouders gegeven, om voor mijn vader te kunnen zorgen.”

Veel onderhuids verdriet

Sunny’s vader kreeg zes jaar geleden een dwarslaesie en is sindsdien hulpbehoevend. Af en toe helpt ze haar stiefmoeder met de zorg voor hem – van het huishouden doen tot zijn billen wassen. “Hij was altijd superfit en van de ene op de andere dag is hij ‘bejaard’ geworden. Ik kom in de levensfase waarin veel vrienden om mij heen hun ouders verliezen. Daardoor ben ik wel gaan nadenken: we moeten nú gesprekken voeren, straks kan het niet meer. Mijn vader is altijd vrij gesloten geweest, maar ik heb wel altijd gemerkt dat er veel onderhuids verdriet zat bij hem. Hij vertelde bijvoorbeeld dat toen ik geboren werd, hij zich ervan bewust werd hoe erg het eigenlijk is dat zijn vader hem totaal links liet liggen, en dat zijn moeder hem óók had achtergelaten. Zelf werd hij overspoeld door een vorm van onvoorwaardelijke liefde voor zo’n klein wezentje. Dat hadden zijn ouders dus niet, concludeerde hij. Mijn vaders verdriet hierover heb ik onbewust gevoeld tijdens mijn jeugd, en ik ben me er op een bepaalde manier verantwoordelijk voor gaan voelen. Alsof ik het voor hem moest oplossen.”
Voor haar boek is Sunny zich gaan verdiepen in intergenerationeel trauma, oftewel het doorgeven van trauma van generatie op generatie. “Uit de wetenschap blijkt dat trauma’s daadwerkelijk de genen beïnvloeden en dat je dat ook ziet in het nageslacht”, legt Sunny uit. “Het eerste onderzoek naar epigenetica, zoals dat heet, werd gedaan onder holocaust-overlevers en hun kinderen en kleinkinderen. Ondanks dat die tweede en derde generatie de verschrikkingen van de oorlog zelf niet hadden meegemaakt, vertoonden zij wel gedrag dat wordt gekoppeld aan trauma. Hierdoor ben ik geïnteresseerd geraakt in het onderwerp: wat voor invloed heeft mijn vaders jeugd op mij? Ik heb mijzelf nooit gezien als een getraumatiseerd persoon: ik ben bijvoorbeeld heel open, sociaal en optimistisch. Getraumatiseerde mensen hebben soms het idee dat de wereld tegen hen is. Dat herken ik bijvoorbeeld wél bij David, de vader van mijn kinderen. Hij is, net als mijn vader, als kind door zijn moeder verlaten. En ook zijn trauma gaat verder terug, want zijn familie is joods en zijn oma heeft Auschwitz overleefd. Hij wilde daar nooit over praten. Sowieso vond ik het soms moeilijk om met hem te communiceren, hij reageerde snel defensief. Een typische trauma-reactie, weet ik nu.”
Hoe verder Sunny kwam in de zoektocht naar haar opa, hoe stroever haar huwelijk liep. “Ik was in eerste instantie van plan om een journalistiek boek te schrijven, maar gaandeweg raakte mijn onderzoek steeds meer verweven met mijn eigen persoonlijke leven”, verklaart Sunny. “In hoeverre hadden onze relatieproblemen verband met onze beider familiegeschiedenissen? Ik vond het bijvoorbeeld bizar om te ontdekken hoe erg David op mijn vader leek: ze hadden een vergelijkbaar jeugdtrauma, vergelijkbaar karakter en waren ook nog eens op dezelfde dag jarig! Ook mijn vorige partner groeide op zonder moeder: koos ik mannen daar soms onbewust op uit? Uiteindelijk zijn David en ik in 2020 gescheiden en kreeg ik al snel een nieuwe vriend. Ook hij is opgegroeid zonder moeder. Toeval? Of is er dan toch een patroon?”

De verraders

Na de scheiding voelde Sunny zich schuldig omdat ze David niet gelukkig had kunnen maken. “Het leek een beetje op het schuldgevoel wat ik als kind had, omdat ik na de scheiding niet meer bij mijn vader woonde. Uiteindelijk ben ik daardoor ook weer verder gaan nadenken over dat schuldgevoel dat ik bij me droeg, en of dat een onbewuste erfenis was. Voor mijn boek ben ik met allerlei mensen gaan praten, bijvoorbeeld over de spirituele waarde van voorouders en loslaten via familie-opstellingen. Als het klopt dat trauma’s van generatie op generatie worden doorgegeven, is het waardevol om daarmee aan de slag te gaan. Ik ben me ervan bewust dat ik ook dingen kan overdragen op mijn kinderen, die inmiddels volwassen zijn en hun eigen problemen hebben. Ik heb veel theorieën gehoord en dingen uitgeprobeerd, met wisselende resultaten. Zo was er een Amerikaanse trauma-expert die beweerde dat ik net als mijn oma kinderen heb ‘weggegeven’, omdat ik drie abortussen heb ondergaan. Hij zei ook dat dit mijn grootste trauma was. Ik voel ook wel verdriet daarover, maar zie geen verband met wat mijn oma heeft gedaan. Een therapeut stelde voor om een ritueel te doen om mijn voorouders te vergeven, wat ik lastig vond. Mijn opa vergeven voor wat hij de joodse bevolking heeft aangedaan, is niet aan mij, vind ik. Wel kan ik proberen hem te vergeven voor hoe hij mijn vader en oma heeft behandeld.”
Sunny pleit voor bewustwording voor de menselijkheid achter verkeerde keuzes en slechte daden. “Is slecht-zijn aangeboren of aangeleerd? Dat is één van de vragen die je je kunt stellen. Door de verhalen die ik over mijn opa heb gehoord, heb ik inmiddels een aardig beeld van zijn karakter: hij was autoritair, zakelijk, vrouwonvriendelijk en gewelddadig. Maar dit hoeft niet te gelden voor alle mensen die in de oorlog ‘fout’ waren. Uiteindelijk zat slechts een klein deel bij het verzet, en waren er veel meelopers en verraders. Het is makkelijk om, met de kennis van nu, te zeggen dat jij het heel anders had gedaan. Zelf durf ik dat niet met zekerheid te zeggen. Ik ben bijvoorbeeld altijd heel fel op onrecht, maar ik weet niet wat ik zou doen als ik mezelf, of mijn kinderen, moest beschermen. Als sociaal-experiment heb ik bijvoorbeeld meegedaan aan het tv-programma De verraders. Ik nam het in eerste instantie op voor degenen die onterecht werden aangevallen, ook al werd ik daardoor zélf in hun val meegesleept. Aan de andere kant: toen het uiteindelijk tussen mij en een andere vrouw ging – een van ons werd ‘vermoord’ – ging ik haar toch voor de bus gooien om mijn eigen hachje te redden. Dat vond ik best laf van mezelf. Nu is dit natuurlijk maar een spel, maar je kunt er wel uit concluderen dat je nooit helemaal zeker weet hoe je je in een bepaalde situatie zou gedragen. De geschiedenis herhaalt zich continu: kijk maar naar hoe we vluchtelingen laten verdrinken in de Middellandse Zee. Mensen zijn vaak geneigd om weg te kijken van onrecht, als hun eigen leven daar niet door beïnvloed wordt. Is het bijvoorbeeld verdacht dat mijn oma tijdens de oorlog in Duitsland ging werken? Misschien wel. Aan de andere kant: ze woonde vlakbij de grens en mensen wisten toen nog niet hoe de oorlog zou aflopen. Voor hen was het heel goed mogelijk dat ze voor altijd onder Duits regime zouden leven. Zo kun je keuzes in een ander perspectief zetten.”
Een sluitend antwoord op alle vragen komt er niet, maar Sunny heeft door haar onderzoek wel meer inzicht gekregen in haar familiegeschiedenis en in zichzelf. “Het was zwaar en intensief, maar werkte ook helend. En ik hoop dat ik mensen door dit boek kan aansporen om zich óók meer te verdiepen in hun voorouders. Vaak weten we niet eens de namen van onze overgrootouders en betovergrootouders. En dat is zonde, want hun geschiedenis leeft wel voort in jou.”

Tekst: Marion van Es
Foto: Amaury Miller
Visagie: Tirzah Waasdorp

Meer Vriendin? Volg ons op Facebook en Instagram. Je kunt je ook aanmelden voor onze wekelijkse Vriendin nieuwsbrief.